شاخص بهره‌وری آب در کشاورزی چه اهمیتی دارد؟

شاخص بهره‌وری آب چیست؟

بهره‌وری آب در کشاورزی، عملکرد درآمد اقتصادی، شرایط اجتماعی، تولید کالری، پروتئین و … را به ازای واحد آب به کار رفته بیان می‌کند و در جایی که تنها شاخص عملکرد به ازای تبخیر و تعرق گیاه مدنظر است، کارایی مصرف آب مطرح می‌شود. بهره‌وری را در سطوح مختلف گیاه، دام, جنگل، آبزی پروری و واحدهای تولیدی، مزرعه، سیستم آبیاری، شبکه آبیاری و حوضه آبریز یا عرضه‌های طبیعی (مرتع و فضای سبز) می‌توان محاسبه کرد. افزایش بهره‌وری، به ویژه از دیدگاه ارزش تولید به ازای واحد مصرف آب به طور مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند راهکار مهمی برای بهبود معیشت جوامع محلی باشد. با افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌توان مقاومت محصول نسبت به خشکسالی را افزایش داد و همچنین به سمت کشاورزی پایدار پیش رفت.

وضعیت شاخص بهره‌وری آب در ایران

با محدود شدن منابع آبی و اثرات تغییرات اقلیمی در چند دهه‌ی اخیر و همچنین افزایش نیاز بخش‌های صنعت, شرب و محیط‌زیست, مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان مصرف‌کننده‌ی اصلی منابع آب, باید به نفع سایر بخش‌ها کنترل شود. در این راستا، مولفه‌ای همچون شاخص بهره‌وری آب در چند سال اخیر در برنامه‌ریزی‌های ملی باید مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر بهره‌وری آب کشاورزی در کشور در حدود 0.88 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب مصرف آب است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های بلندمدت تا سال 1404 باید به حداقل 0.2 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب افزایش یابد. اختلاف در بهره‌وری آب محصولات مختلف در استان‌های مختلف کشور و همچنین در مقایسه با کشورهای مختلف ولی با شرایط اقلیمی مشابه نشان دهنده وجود پتاسیل برای افزایش بهره‌وری آب کشاورزی است.

در مطالعه‌ای یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین راهکارهای مقابله با بحران آب، افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، معرفی شده است. این گزارش اضافه می‌کند که افزایش همزمان کارآیی آبیاری به همراه تخصیص بهینه مقدار آب مصرفی، در حفظ و ارتقای شرایط کسب‌وکار کشاورزان به‌عنوان قشر مولد کشور نیز مورد تأکید جدی بوده و ضرورت دارد این امر به عنوان یک عامل مؤثر در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم سازی‌های آنی کشور مدنظر قرار بگیرد. بر اساس آنچه در گزارش مذکور آمده است، شناخت مفاهیم پایه در زمینه ی بهره‌وری آب اهمیت بالایی در شناخت درست وضع موجود و فرصت‌های بهبود دارد. بدین ترتیب در این مطالعه روابط مربوط به انواع شاخص‌های بهره‌وری آب فیزیکی، اقتصادی و محیط زیستی- اجتماعی، محاسبه شده و روش‌های تحلیل این شاخص‌ها به‌علاوه اطلاعات موردنیاز برای برآورد آن‌ها، بررسی و ارائه می‌شود. در حال حاضر علی‌رغم وجود ظرفیت‌های بالقوه ارزشمند در بخش کشاورزی، عملکرد و تولید محصولات به ازای سطح کاشت و میزان آب مصرفی بسیار پایین است. کشاورزی نه تنها در اراضی دیم به‌واسطه بارش کم و نامنظم، بلکه حتی در اراضی آبی و مجهز به شبکه‌های مدرن آبیاری، عملکرد قابل قبولی در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو ندارد. این موضوع بیش از گذشته اهمیت شناخت دقیق از وضعیت و لزوم ارائه راهکارهای منطقی و کارشناسی را نشان می‌دهد. در مطالعه‌ای که از سوی کمیسیون آب، محیط زیست و اقتصاد سبز اتاق ایران انجام شده است، برخی از مهم‌ترین شاخص های مرتبط با بهره‌وری آب ارائه و مورد بحث قرار می‌گیرد. در این مطالعه آمده است: در مطالعات مربوط به بهره‌وری آب، هر یک از شاخص‌های مورد اشاره بر اساس هدف مطالعه و تحلیل موجود و محدودیت‌ها و مزایای شاخص، می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد با توجه به این که در طرح‌های آبی به‌طورمعمول اهداف مختلفی مدنظر قرار می‌گیرد، بررسی و تحلیل چند شاخص در هر طرح می‌تواند تحلیل جامع‌تری ارائه کند. دراین‌ بین آموزش کاربرد هر یک از شاخص‌های بهره‌وری به کارشناسان، مدیران و متولیان مدیریت آب و کشاورزی برای فرهنگ‌سازی بهبود بهره‌وری توصیه می‌شود.

شاخص بهره‌وری آب در جهان

راندمان مصرف آب از سال 2015 تا 2019 در سراسر جهان 12 درصد افزایش یافت و سهم کشورهایی که راندمان مصرف آبشان معادل 20 دلار در مترمکعب یا کمتر بود، اندکی کاهش یافته است.

راندمان مصرف آب در سراسر جهان از 17.4 دلار در مترمکعب در سال 2015 به میزان 19.40 دلار در مترمکعب در سال 2019 افزایش یافت که نشان دهنده‌ی افزایش 12 درصدی راندمان است. در سال 2019، برآوردها برای بهره‌وری مصرف آب در اقتصادهایی که عمدتاً به کشاورزی وابسته هستند از کمتر از 3 دلار در متر مکعب تا بیش از 50 دلار در متر مکعب در اقتصادهای بسیار صنعتی و مبتنی بر خدمات متغیر بود. این امر نشان می‌دهد ساختار اقتصادی یک کشور ارتباط مستقیمی با سطوح کلی بهره‌وری مصرف آب دارد. حدود 57 درصد از کشورها در سال 2019 راندمان مصرف آبی معادل 20 دلار در متر مکعب یا کمتر را ثبت کردند، در حالی که این میزان در سال 2015، 58 درصد بود.

با این حال، ارزش‌های جهانی تفاوت‌های منطقه‌ای گسترده‌ را پنهان می‌کند. آسیای مرکزی و جنوبی و آسیای شرقی و آسیای جنوب شرقی بالاترین نرخ رشد را از سال 2015 تا 2019 نشان می‌دهند، در حالی که آمریکای لاتین و کارائیب کاهش راندمان مصرف آب را نشان می‌دهند.

افزایش بهره‌وری آب کشاورزی (ارزش خروجی در رابطه با مقدار آب مصرفی مفید) برای بهبود کارایی مصرف آب کلیدی است، به ویژه در اقتصادهای مبتنی بر کشاورزی. یکی دیگر از راهبردهای مهم برای افزایش بهره‌وری کلی آب، کاهش هدر رفتن آب است، برای مثال با مقابله با نشتی در شبکه‌های توزیع شهری و بهینه‌سازی فرآیندهای خنک کننده‌ی صنعتی و انرژی این امر امکان پذیر است.

بهتر است تا سال ۲۰۳۰ بهره‌وری مصرف آب در تمام بخش‌ها به طور عمده افزایش یابد و از برداشت‌های پایدار و تأمین آب شیرین برای رفع کمبود آب اطمینان حاصل شود تا به طور قابل ملاحظه‌ای شمار افرادی که از کمبود آب رنج می‌برند، کاهش یابد.

شاخص 6.4 در یک نگاه

شاخص6.4 دانش و آگاهی در مورد بهره‌وری و پایداری مصرف آب را بهبود می‌بخشد. به علاوه همراه با شاخص 6.4.2، اطلاعات حیاتی را برای اطمینان از این که منابع آبی همچنان برای نسل‌های آینده در دسترس هستند، ارائه می‌دهد.

شاخص 6.4.1 ارزش افزوده شده به دلار آمریکا به ازای حجم آب برداشت شده بر حسب متر مکعب را بر اساس یک فعالیت اقتصادی معین در طول زمان نشان می‌‌دهد. این شاخص استفاده از آب توسط تمام فعالیت‌های اقتصادی، با تمرکز بر کشاورزی، صنعت و بخش خدمات را بررسی می‌کند.

این شاخص به کشورها این امکان را می‌دهد تا ارزیابی کنند که رشد اقتصادی آن‌ها تا چه حد به استفاده از منابع آبی آن‌ها بستگی دارد. تفاوت‌های منطقه‌ای در آب و هوا و در دسترس بودن آب باید در تفسیر این شاخص در نظر گرفته شود، به ویژه برای بخش کشاورزی.

داده‌های مربوط به برداشت آب از پایش شاخص 6.4.2 (در مورد تنش آبی) به دست می‌آید و داده‌های مربوط به تولید ارزش در بخش‌های مختلف معمولاً از اداره ملی آمار در دسترس است.

شاخص هدف توسعه پایدار 6.4.1 تغییر در بهره‌وری مصرف آب در طول زمان است و با تغییر در نسبت ارزش ناخالص اقتصادی افزوده شده توسط کشاورزی آبی، صنعت و بخش خدمات، به حجم برداشت آب در طول زمان اندازه‌گیری می‌شود. منطق پشت این شاخص جدا کردن رشد اقتصادی یک کشور از مصرف آب آن است.

شاخص بهره‌وری آب در نگاه ما

ایران از نظر شاخص بهره‌وری آب جایگاه مناسبی ندارد و به ازای هر متر مربع آب مصرفی تنها حدود ۴ دلار ارزش افزوده ایجاد می‌کند که با توجه به میانگین ۱۹.۴ دنیا عدد بسیار پایینی است. این میزان در مورد کشاورزی نیز عدد ۰.۳۳ دلار است که نصف میانگین جهانی است اما با توجه به محصولات با حاشیه سود بالایی که کشور ایران تولید می‌کند و گستردگی کشاورزی عدد ضعیفی به حساب می‌آید. برای نمونه‌، کشور هلند که یکی از پیش‌رفته‌ترین کشورها از نظر فناوری‌های کشاورزی است به ازای هر متر مکعب آب مصرفی حدود ۱۹.۸ آب مصرفی تولید می‌کند. در بخش کشاورزی در ایران به ازای هر متر مکعب آب، ۸۰۰ گرم ماده‌ی خشک کشاوزی تولید می‌شود در حالی که در اروپا این عدد به حدود ۳ کیلوگرم می‌رسد. هم‌چنین رتبه‌ی ایران از نظر بهره‌وری آب کشاورزی از میان ۱۲۳ کشور جهان ۱۰۲ است.

با توجه به شرایط کشور و بحران آب، بهینه‌ترین کار در حوزه‌ی تحقیق، توسعه و نوآوری، ایجاد بهره‌وری بیش‌تر مصرف آب کشاورزی و تولید ارزش افزوده‌ی بیش‌تر از هر متر مکعب آب است. از این رو ما چشم‌انداز اصلی خود را افزایش میزان بهره‌وری آب کشاورزی تعیین کرده‌ایم که ابزار اصلی رسیدن به آن فناوری‌های نوین، تحقیق، توسعه و نوآوری است.

موضوع دیگری که حائز اهمیت است بحث آب است. با توجه به کمبود منابع آبی در کشور، کشت پسته، به‌عنوان محصولی که ارزش افزوده‌ی تولیدی آن به ازای هر متر مکعب آب مصرفی حدود ۳ تا ۴ دلار (حدود ۱۰ برابر میانگین شاخص بهره‌وری آب کشاورزی در ایران) است بسیار منطقی به نظر می‌رسد.

هم‌چنین در شرایط فعلی ایران، پسته یکی از محصولاتی است که از نظر اقلیمی با شرایط بسیاری از مناطق ایران هم‌خوانی لازم را دارد. هدف اصلی ما رسیدن به حداکثر ارزش افزوده از هر متر مکعب آب مصرفی است.

محور اصلی محصولاتی که شرکت ما تولیدات و تحقیقات خود را بر پایه‌ی آن پیش برده پسته است و به‌طور کلی رویکرد‌های زیر را دنبال می‌کند:

۱- تولید محصولات با شاخص بهره‌وری آب بالا

۲- اصلاح روش‌های کشاورزی

۳- دید پالایشگاهی به محصولات

۴- انتخاب محصولات بهینه

منابع: