سرمازدگی چیست؟
سرمازدگی در باغ‌ها (Garden Frost) یکی از دغدغه‌های کشاورزان است که سالانه خسارت زیادی به محصولات وارد می‌کند. این پدیده در زمان‌های متفاوت سال اتفاق می‌افتد و می‌تواند محصول را کاملا از بین ببرد و حتی به محصول سال آینده نیز خسارت وارد کند. سرمازدگی زمانی اتفاق می‌افتد که گیاه در معرض دمایی کمتر از دمای مورد نیاز برای رشدش قرار گیرد و در این حالت گیاه صدمه می‌بیند .دماهای منفی می‌تواند جذب آب توسط ریشه‌های گیاه را مختل کند که باعث خشک‌شدن و آسیب رسیدن به گیاه می‌شود.
انواع سرمازدگی کدام است؟
سرمازدگی انواع مختلفی دارد و در روز یا شب ممکن است اتفاق بیافتد. همین‌طور زمان وقوع سرمازدگی هم بسیار مهم است امکان دارد در اول فصل رشد یا آخر آن اتفاق بیفتد. انواع سرمازدگی عبارت است از:
سرمازدگی جبهه‌ای (انتقالی)
هنگامی که یک جبهه هوای سرد از روی یک منطقه عبور کند و دمای آن کمتر یا در میزان دمای بحرانی برای گیاهان آن منطقه باشد، سرمازدگی جبهه‌ای اتفاق می‌افتد. این نوع سرمازدگی در طی روز و شب اتفاق می‌افتد. و مقابله با آن بسیار مشکل و تقریباً غیرممکن است.
سرمازدگی تشعشعی(تابشی)
سرمازدگی تشعشعی در اثر تشعشع از سطح زمین در یک منطقه به وجود می‌آید و در شرایط آسمان صاف و بدون ابر اتفاق می‌افتد. در شب دمای زمین به سرعت کم می‌شود و گرما به دلیل سبک بودن بالا قرار می‌گیرد و هوای سرد که سنگین‌تر است پایین می‌آید. بیش‌ترین خسارت سرمازدگی در ایران مربوط به این نوع سرمازدگی است و فقط در شب صورت می‌گیرد. مقابله با این نوع سرمازدگی در بعضی شرایط امکان‌پذیر است.
سرمازدگی دیررس بهاره
سرمازدگی باغات در هنگام بهار نسبت به اوایل پاییز خسارت بیش‌تری به درختان می‌زند. این سرمازدگی اغلب در مناطق معتدل اتفاق می‌افتد و به گل‌ها و میوه‌های تازه تشکیل شده صدمه می‌زند. زمان این سرما کوتاه‌مدت است. گل‌های باز دمای منفی سه درجه و میوه‌های کوچک تا دمای منفی دو درجه را تحمل می‌کنند اما میوه‌ی تازه تشکیل شده به سرمای بهاره بسیار حساس بوده و می‌توانند تا صددرصد خسارت ببیند. درختانی که نیاز به سرمای کمی دارند و در مرحله‌ی تشکیل میوه هستند، در صورت مواجه شدن با سرمای بهاره، خسارت زیادی متحمل می‌شوند؛ بنابراین بهتر است از ارقام دیر گل آن‌ها استفاده شود.
سرمازدگی زمستانه
در زمستان زمانی که دما منفی ده درجه‌ی سانتی‌گراد یا پایین‌تر از آن باشد، سرمازدگی زمستانه اتفاق می‌افتد. گاهی امکان دارد درخت کاملاً یخ بزند. گونه‌های مختلف ممکن است حساسیت‌های مختلفی نسبت به سرمازدگی زمستانی داشته باشند. در درختان همیشه سبز این نوع سرمازدگی می‌تواند خسارت‌زا باشد. اگر سرمای پاییزه پیش آید و میوه‌ی درختان هنوز چیده نشده باشد، محصول بسیار صدمه می‌بیند و حتی گاهی کاملا از بین می‌رود. آسیب زمستانی می‌تواند منجر به تشکیل بلورهای یخ درون سلول‌های گیاه شده و باعث آسیب به بافت‌های گیاه شود.
علائم سرمازدگی چیست؟
علائم سرمازدگی شامل موارد زیر می‌شود:
- کاهش عمومی رشد
- عدم گلدهی
- عدم جوانه‌زنی بذر
- عدم جذب عناصر غذایی
- تغییر رنگ، آب سوخته شدن و نکروز برگ‌ها
- در برخی مواقع خزان و پیری زودرس
روش‌های مقابله با سرمازدگی چیست؟
روش‌های مقابله با خسارت‌های ناشی از سرمازدگی به دو دسته تقسیم می‌شوند: روش‌های حفاظت غیرفعال (بلند مدت) و روش‌های حفاظت فعال ( کوتاه مدت )
الف) حفاظت غیرفعال یا بلند‌مدت
شامل روش‌هایی است که قبل از فرا رسیدن شب‌های یخبندان انجام می‌شود و شامل موارد زیر است:
انتخاب محل مناسب کاشت
یکی از مهم‌ترین موارد برای جلوگیری از خسارت سرما به گیاهان، انتخاب مکان مناسب برای یک گیاه است. انتخاب محل مناسب کاشت به عواملی مانند شیب زمین، بافت خاک، شکل زمین، جهت باد، مکان مناسب زهکشی هوا، آب و هوای منطقه و موارد دیگر بستگی دارد.
در زمان سرما قسمت بالای کوه زودتر از دامنه سرد می‌شود. سپس هوای سرد و سنگین به کف دره سرازیر شده؛ بنابراین کف دره بسیار سردتر از دامنه‌ی کوه می‌شود. در نتیجه زمین‌های دارای شیب ملایم در منطقه‌هایی که امکان سرمازدگی وجود دارد، مناسب‌تر از زمین‌های گود و ته دره‌ها هستند.
خاک مناسب
به خصوصیاتی از جمله بافت خاک، حاصل‌خیزی، ظرفیت نگهداری، میزان مواد آلی و رنگ خاک باید توجه کرد. هر چه خاک عمق بیش‌تری داشته باشد توانایی آن برای جذب گرما بیش‌تر است. در مناطقی که خاک سبک و حاوی مقدار زیادی رس است احتمال سرمازدگی بیش‌تر است و برای این نوع خاک‌های سبک پیشنهاد می‌شود پیش از سرمازدگی آبیاری انجام شود. زمانی که خاک، آب کافی داشته باشد ذخیره و انتقال گرما در آن بهتر صورت می‌گیرد.
انتخاب رقم و پایه‌ی مناسب
استفاده از ارقام دیرگل که بعد از سرمای بهاره گلدهی دارند توصیه می‌شود و همچنین بهتر است از ارقامی که در زمان گلدهی مقاومت بیش‌تری نسبت به سرما دارند استفاده نمود.
در مناطقی که با خطر سرمازدگی مواجه است، پیوند زدن ارقام بر روی پایه‌های مقاوم نیز از موثرترین اقدامات برای مقاومت گیاهان به شمار می‌آید.
برخی پایه‌ها مقاومت بیش‌تری در برابر سرما دارند به عنوان مثال در مورد گیاه پسته در مقایسه‌ی چهار پایه‌ی مهم بادامی زرند، سرخس، بنه و آتلانتیکا، پایه‌ی بنه در مقابل سرمازدگی مقاوم‌ترین و پایه آتلانتیکا حساس‌ترین پایه است. استفاده از پایه‌های مقاوم در زمان پیوند زدن می‌تواند مؤثر باشد.
کوددهی و خاک‌ورزی
استفاده از کودهای حاوی پتاس و کود حیوانی می‌تواند مقاومت گیاه را در مقابل سرمازدگی بیش‌تر کند. پس از سرمازدگی نیز می‌توان از کودهای حاوی فسفر برای بهبود خسارت سرما استفاده نمود. در کل گیاهانی که شرایط مطلوبی از لحاظ کوددهی و آبیاری دارند، مقاومت بهتری نسبت به سرما دارند و اگر در معرض سرما قرار گیرند زودتر بهبود پیدا می‌کنند. همچنین گیاهانی که در معرض تنش‌های آبی بوده و تغذیه‌ی مناسبی ندارند در برابر سرما مقاومت کمی دارند. از شخم زدن خاک در شرایط سرما و یخبندان باید اجتناب نمود؛ زیرا خاک شخم خورده هوای بیش‌تری دارد و زودتر سرد می‌شود. خاک باید مرطوب بوده و علف هرز نداشته باشد. علف‌های هرز باعث هدر رفت گرما می‌شوند.
پیوند زدن
زخم‌های جای پیوند در مقابل سرما و یخبندان خیلی حساس هستند و اگر این زخم‌ها با سرما رو به رو شوند، پوست اطراف پیوند آسیب می‌بیند، بنابر این بهتر است پیوند زدن زمانی انجام گیرد که خطر سرما رفع شده باشد.
بادشکن
بادشکن و موانع فیزیکی شامل دیوارها باید طوری احداث شوند که مانع از ورود هوای سرد و متراکم به باغ شوند و یا مسیر حرکت هوای سرد را منحرف کنند.
هرس به موقع
هرس زود هنگام و پیش از شروع سرما موجب آسیب بیش‌تری به درختان می‌شود. بنابر این در نواحی‌ای که احتمال خطر سرمای زمستان وجود دارد، باید عملیات هرس را تا اواخر اسفند و رفع خطر سرمای زمستان به تعویض انداخت.
پایش و پیش‌بینی آب و هوا
بررسی پیش‌بینی‌های هواشناسی و پایش روند دماها به منظور پیشگیری و آمادگی برای سرمازدگی احتمالی انجام می‌شود.
ب) روش‌های حفاظتی فعال یا کوتاه مدت
شامل اقداماتی است که در شب‌های وقوع یخبندان به منظور تعدیل و کاهش اثرات دماهای زیر صفر درجه انجام می‌گیرد. این روش‌ها عبارتند از:
استفاده از بخاری
استفاده از بخاری به منظور گرم کردن موقت محیط موثر است و بیش‌تر برای مبارزه با یخبندان نوع تابشی که تنها در طول شب اتفاق می‌افتد به کار می‌رود. در جاهای پست و بلند بخاری‌ها را در دره‌ها می‌گذارند، زیرا حرارت تولید شده در جهت شیب حرکت کرده و بالا می‌رود. به طور کلی هر چه بخاری‌ها کوچک‌تر و تعداد آن بیش‌تر باشد و به خوبی در سطح منطقه‌ی مورد حفاظت توزیع شده باشد، موثرتر از زمانی است که بخاری‌های بزرگ ولی به تعداد کم استفاده شوند.
دستگاه مولد باد
استفاده از مولد باد بیش‌تر در مواقعی موثر و مفید خواهد بود که وارونگی هوا وجود داشته باشد. به کمک این روش می‌توان به صورت مکانیکی هوای گرمی را که در روز بالا رفته، به پایین هدایت نمود. یک ماشین باد شامل یک برج یا پایه است و پروانه‌ای که در بالای برج نصب می‌شود. موتور و اجزای محرک ماشین معمولا در پایین برج قرار دارند.
سیستم چاهک معکوس
در شرایط یخبندان‌های تشعشی با به کار انداختن این دستگاه هوای سرد محیط باغ از قسمت پایین دستگاه وارد و با فشار به ارتفاع رانده می‌شود. در نتیجه هوای گرم موجود در لایه وارونگی به صورت چرخشی به سطح رانده می‌شود و از این طریق باعث تعدیل دمای محیط می‌گردد.
استفاده از آبپاش‌ها یا آبیاری بارانی
در این روش پاشیدن آب روی شاخ و برگ گیاهان و یخ زدن آن به دلیل آزاد شدن گرما از آب در حال یخ زدن، باعث حفاظت در برابر سرما می‌شود. هرچه درجه حرارت سردتر و باد شدیدتر باشد، آب بیش‌تری نیاز است. در غیر این صورت با تولید یخ کدر روی شاخه‌ها سرمازدگی بیش‌تر می‌گردد.
آبیاری سطحی
حفاظت به وسیله غرقاب نمودن از روش‌های قدیمی حفاظتی در مقابل سرما است. آب آبیاری درجه حرارتی بالاتر از سطح سرد باغ دارد و بدین وسیله از پایین آمدن درجه حرارت زمین جلوگیری به عمل می‌آورد. برای استفاده از آب باید مقداری آن به قدر کافی در دسترس باشد تا در شب‌های بعدی که احتمال خطر سرمازدگی وجود دارد بتوان از آن برای حفاظت درختان استفاده کرد.
حفاظت به وسیله‌ی سوخت‌های جامد
این سوخت‌ها تهیه شده از کک‌های نفتی یا موم‌های نفتی هستند که بعضی از آن‌ها به صورت آجر بسته‌بندی شده در بازار موجود هستند. برخی دیگر از این نوع سوخت‌ها داخل سطل‌ها و یا ظروف آهنی جای می‌گیرند و قابل پر شدن مجدد هستند.
حفاظت به وسیله‌ی سوخت‌های دیگر
می‌توان مصرف سوخت‌هایی مانند: چوب، ذغال سنگ، خاک ذغال، کاه، کود حیوانی و بوته‌های خشک و شاخه‌های هرس شده‌ی موجود در سطح باغ را نام برد.
حفاظت به وسیله‌ی پوشش
در این روش از شاخ و برگ درختان برای پوشش درختچه‌ها و نهال‌های جوان در مدت زمانی که احتمال سرمازدگی وجود داشته باشد، استفاده می‌کنند. حفاظت نباتات به خصوص گیاهان زینتی به وسیله‌ی پلاستیک نیز در منازل نوعی از این حفاظت است.
استفاده از مه مصنوعی
با استفاده از سمپاش یا فوگر برای ایجاد حالت مه مصنوعی، می‌توان از کاهش درجه حرارت تا حدودی جلوگیری کرد. به این صورت که مه تولید شده در نزدیکی زمین متراکم شده و از ورود هوای سرد جلوگیری می‌کند.
استفاده از دستگاه‌های گرمایی
استفاده از دستگاه‌های گرمایی، مانند گرم‌کن‌ها یا چراغ‌های دودزن، برای ایجاد هوای گرم‌تر در اطراف گیاهان از دیگر روش‌های مقابله با سرمازدگی است.
منابع:
