پسته در دوران باستان
واژهی پسته برگرفته از کلمهی پیستَگ در زبان پهلوی است. پسته میوهای درختی و دوپایه است که مصارف خوراکی، درمانی و آیینی دارد. به نوع وحشی آن نیز بنه میگویند که در خراسان به صورت خودرو میروید.
قدمت کاشت پسته در ایران به دوران ایران باستان میرسد. در گزارشی آمده است که پسته در زمان هخامنشی مصرف خوراکی داشته است. گفته میشود در زمان هخامنشیان، رومیها و یونانیها شیوی کشاورزی و آبیاری پسته را که به آن گردو یا فندق ایرانی میگفتند از ایرانیان آموختند و به دیار خود بردند. در گذشته مردم باور داشتند که پسته و بادام دوستان یکدیگرند و چون آنها را نزدیک یکدیگر بنشانند، بار بیشتر میدهند.
پارتها کودکان خود را به خوردن میوههای درختان خودرو مثل پسته عادت میدادند. میزان مصرف پسته در میان پارسها تا حدی بوده است که یونانیان نقل کردهاند مادیها به تعریض و کنایه، پارسها را پستهخور میخواندهاند!
پسته در دوران صفوی و قاجار
در دورهی صفوی پستهی ملایر را بهترین پستهی دنیا میدانستند که افزونبر مصرف داخلی، مقدار زیادی از آن به هندوستان صادر میشده است و در همین دوره، محصول پستهی اصفهان یکی از اقلام مهم صادراتی این شهر بوده است.
در دورهی قاجار، پسته یکی از میوههای خشک بوده است که در میهمانیها در سفرهی ایرانیها وجود داشته است. ظاهراً در دوری قاجار پسته همواره بر سر سفرهی اعیان و شاهان وجود داشته است. مانند ماستپسته که ازجمله ماستهای مطبوعی بوده است که برای ناصرالدین شاه تدارک میدیدهاند.
پسته در فرهنگ مناطق مختلف ایران
پسته در فرهنگ مردم از دیرباز تاکنون در چند حوزه نقش داشته است؛ مثلاً در انواع آجیلهای ایرانی مثل آجیل چهارشنبهسوری. خراسانیها خوردن آجیل بینمک را که پسته نیز جزیی از آن است، دارای شگون میپندارند. در آجیل شب چلهی استان گیلان، و بسیاری از شهرهای دیگر مانند سیرجان، نیریز، گچساران و استهبان، پسته ازجمله اقلام همیشگی است. زنان کرمانشاهی در این شب پوست فندق و پوست پسته را رنگ میکنند و مقداری از آنها را برمیدارند و در آجیل عروسی میریزند، زیرا از نظر آنها شگون دارد همچنین پسته در آجیل سفرهی هفتسین از ضروریات است.
زرتشتیان در مراسم سدرهپوشی پسته را به همراه دیگر میوهجات خشک بر سر سفره میگذارند. در راور کرمان نیز سال نو را با خواندن قرآن و دود کردن شیرهی درخت پسته که بر اثر سوختن، بوی خوشی تولید میکند، آغاز میکنند. در خراسان بر سر سفرهی حضرت ابوالفضل (ع) یک نوع آجیل به نام دوازدهرنگ میگذارند که پسته یکی از اقلام آن است. همچنین پسته یکی از اقلام اصلی آجیل مشکلگشاست.
در قم، در آخر بازی «خرک انداختن»، برای بازگرداندن خیر و برکت دستمالی را پر از پسته و امثال آن میکنند و به خانهی شخص مورد نظر میبرند تا از آن خانه و خانواده قضا و بلا بگردد. همچنین از رسوم میهماننوازیهای گیلانیها این است هنگامی که میهمان به منزل وارد شد، هدایایی از جنس خوراکی به او داده شود و پسته ازجملهی این هدایاست. در مراسم نامزدی در سروستان نیز پسته ازجمله هدایایی است که به اقوام نزدیک داماد میدهند.
پسته و خواص آن در نظر گذشتگان
ایرانیان از دیرباز با خواص برخی از اجزای درخت پسته و میوهی آن و خواص درمانی و سود و زیان این گیاه آشنا بودهاند. برای مثال ابومنصور هروی پسته را تقویتکنندهی معده و جگر، پاککنندهی مثانه، و روغن پسته را برای برطرف نمودن ناراحتیهای سینه و شش مناسب دانسته است همچنین وی اشاره میکند که پسته خونساز است و جویدن پوست سبز روی آن قوتبخش دندان و خوشبوکننده و رفعکنندهی جوش دهان است. به علاوه در گذشته معتقد بودند سوزاندن پوست پسته و ترکیب خاکستر آن با روغن، مرهم سودمندی برای درد گردن است و خوردن مغز پسته نیز برای تسکین گزیدگی حشرات مفید است.
