کشاورزی ارگانیک چیست؟
با گسترش علوم و فناوری‌های جدید و همزمان با رشد سریع جوامع بشری، امروزه بخش کشاورزی در جهت برطرف نمودن نیازهای غذایی تولیدات خود را به صورت کمی افزایش داده است. این افزایش تولید باعث ایجاد مشکلات زیست‌محیطی، تخریب و آلوده شدن منابع آب و خاک و بروز بیماری‌های مختلف در انسان‌ها و موجودات دیگر گردیده است. در خصوص حل این مشکلات، کشاورزی ارگانیک(Organic Farming) به عنوان یکی از نظام‌های کشاورزی پایدار مطرح می‌گردد.
کشاورزی ارگانیک یک سیستم مدیریت تولید کل نگر است که سلامت اکوسیستم از جمله تنوع زیستی، چرخه‌های بیولوژیکی و فعالیت‌های بیولوژیکی خاک را ارتقا و افزایش می‌دهد و این امر با استفاده از روش‌های زراعی، بیولوژیکی و مکانیکی در زمین کشاورزی انجام می‌شود.
کشاورزی ارگانیک در حال حاضر در بیش از 100 کشور جهان اجرا می‌شود و مناطق تحت مدیریت کشت ارگانیک هر روز در حال افزایش است. تقریباً 23 میلیون هکتار در سراسر جهان به صورت ارگانیک مدیریت می‌شود. استرالیا بخش عمده‌ای از زمین‌‌های کشاورزی خود را به صورت ارگانیک مدیریت می‌کند، یعنی حدود 10.5 میلیون هکتار، بعد از آن آرژانتین با 3.2 میلیون هکتار و پس از آن ایتالیا با بیش از 1.2 میلیون هکتار قرار دارند.
علت پدیدآمدن کشاورزی ارگانیک چیست؟
کشاورزی ارگانیک به عنوان واکنشی در برابر اثرات منفی کشاورزی مدرن صنعتی در قرن بیستم توسعه یافته است. این اثرات که بیش‌تر به خاطر استفاده از مواد شیمیایی کشاورزی ایجاد می‌شود، آلودگی محیط، کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش سرزندگی گیاه، کاهش تنوع زیستی و کاهش کیفیت غذا را در پی دارد و اثرث منفی بر سلامت انسان می‌گذارد. روش‌های کشاورزی ارگانیک به عنوان جایگزینی برای روتین‌های کشاورزی مرسوم، بیش‌تر توسط خود کشاورزان توسعه داده شد، سپس در عمل تأیید شد و بعداً با استفاده از علم و تحقیقات به اثبات رسید.
کشاورزی ارگانیک به دنبال ارائه‌ی غذای اصیل با رعایت فرآیندهای چرخه‌ی زندگی طبیعی است. این متد شامل مدیریت زیست‌محیطی زمین برای متعادل کردن زندگی حیوانات، محیط طبیعی و محصولات غذایی است. در کشاورزی ارگانیک از کودهای مصنوعی و مواد شیمیایی مصنوعی اجتناب یا تا حد زیادی از آن حذف می‌شود، حیوانات باید با احتیاط پرورش داده شوند و آنتی بیوتیک یا هورمون رشد به آن‌ها داده نشود. اگرچه، جنبش ارگانیک طیفی از شیوه‌ها و اندیشه‌ها را نشان می‌دهد، اما مزارع ارگانیک باید با مجموعه‌ای از حداقل استانداردها مطابقت داشته باشند تا گواهی ارگانیک داشته باشند. صدور گواهینامه برای محافظت از مصرف‌کنندگان در برابر سوء استفاده از اصطلاح ارگانیک و آسان‌تر کردن خرید مواد غذایی ارگانیک است.
ویژگی‌های کلیدی کشاورزی ارگانیک کدام است؟
ویژگی‌های مهم کشاورزی ارگانیک عبارت است از:
- حفاظت از حاصلخیزی طولانی مدت خاک با حفظ سطح مواد آلی، تشویق فعالیت بیولوژیکی خاک، و مداخلات مکانیکی دقیق.
- خودکفایی نیتروژن از طریق استفاده از حبوبات و تثبیت بیولوژیکی نیتروژن و همچنین بازیافت موثر مواد آلی از جمله بقایای گیاهی و کودهای دامی
- کنترل علف های هرز، بیماری‌ها و آفات عمدتاً با تکیه بر شکارچیان طبیعی، کود آلی، ارقام مقاوم و مداخلات حرارتی، بیولوژیکی و شیمیایی محدود (ترجیحاً حداقل میزان آن)
- مدیریت گسترده‌ی دام‌ها با توجه کامل به سازگاری‌ها ، نیازهای رفتاری و مسائل مربوط به رفاه حیوانات در زمینه‌ی تغذیه، محل زندگی، بهداشت و پرورش
- توجه دقیق به تأثیر سیستم کشاورزی بر محیط زیست و حفظ حیات وحش و زیستگاه های طبیعی
مزایای زیست محیطی کشاورزی ارگانیک چیست؟
پایداری در دراز مدت از مزایای زیست محیطی کشاورزی ارگانیک است. هدف آن تولید غذا و در عین ایجاد تعادل اکولوژیکی برای جلوگیری از مشکلات حاصلخیزی خاک یا آفات است.
خاک
کشاورزی ارگانیک شکل‌گیری و ساختار خاک را بهبود می‌بخشد و سیستم‌های پایدارتری ایجاد می‌کند. تکنیک‌های مدیریتی این روش همچنین نقش مهمی در کنترل فرسایش خاک دارند. مدت زمانی که خاک در معرض نیروهای فرسایشی قرار می‌گیرد کاهش می‌یابد، تنوع زیستی خاک افزایش می‌یابد و به هدر رفتن مواد مغذی کاهش می‌یابد که این امر به حفظ و افزایش بهره‌وری خاک کمک می‌کند.
آب
در بسیاری از مناطق کشاورزی، آلودگی آب های زیرزمینی با کودهای مصنوعی و آفت کش‌ها یک مشکل اساسی است. از آن جایی که استفاده از این‌ها در کشاورزی ارگانیک ممنوع است، با کودهای آلی (مانند کمپوست، کود حیوانی، کود سبز) و از طریق استفاده از تنوع زیستی بیش‌تر (از نظر گونه‌های کشت شده و پوشش گیاهی دائمی)، ساختار خاک و آب بهبود می‌یابد. نفوذ سیستم های ارگانیک با مدیریت مناسب، خطر آلودگی آب‌های زیرزمینی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.
هوا و تغییرات آب و هوایی
کشاورزی ارگانیک استفاده از انرژی‌های تجدید ناپذیر را با کاهش نیازهای کشاورزی شیمیایی کاهش می‌دهد. کشاورزی ارگانیک به کاهش اثر گلخانه‌ای و گرمایش جهانی از طریق جذب کربن در خاک کمک می‌کند. بسیاری از شیوه‌‌های مورد استفاده در کشاورزی ارگانیک (مانند بازگرداندن بقایای گیاهی به خاک، استفاده از گیاهان پوششی و …) به افزایش بازگشت کربن به خاک و افزایش بهره وری خاک کمک می‌کند.
تنوع زیستی
کشاورزان ارگانیک هم حافظ تنوع زیستی هستند و هم از آن بهره می‌برند. در سطح گونه‌ها، ترکیب‌های متنوعی از گیاهان و حیوانات، چرخه‌ی مواد مغذی و انرژی را برای تولید در کشاورزی بهبود می‌بخشند. در سطح اکوسیستم نیز، حفظ مناطق طبیعی در داخل و اطراف مزارع و عدم وجود مواد شیمیایی، زیستگاه‌های مناسبی را برای حیات وحش ایجاد می‌کند. تهیه‌ی مکان‌های تأمین غذا و سرپناه و عدم استفاده از آفت‌کش‌ها، گونه‌های جدید را به منطقه‌ی ارگانیک (هم گونه‌های دائمی و هم مهاجر) جذب می‌کند. از جمله گیاهان و جانوران وحشی (مانند پرندگان) و موجودات مفید برای سیستم ارگانیک مانند گرده افشان‌ها، شکارچیان آفات و…
وضعیت مواد غذایی ارگانیک در ایران چگونه است؟
در ایران محصولاتی از قبیل انار، آب انار، پسته وحشی، زعفران، انجیر، گلاب، عسل، چای، برنج، سیب، روغن زیتون و برخی از محصولات غذایی دیگر به صورت ارگانیک ارائه شده است. کافی نبودن تأمین منابع مالی، شفاف نبودن آیین‌نامه‌ها و ضوابط همکاری با بخش خصوصی، نارسایی در تأمین نیازهای تحقیقاتی و نبود تعامل مثبت و سازنده بین بخش‌های تحقیقاتی و اجرایی از جمله مشکلات این بخش است. استقبال مردم از محصولات غذایی ارگانیک خوب است اما مشکلاتی مانند قیمت بالا و همچنین تنوع کم این محصولات باعث شده که مصرف آن‌ها آن‌چنان که باید در بین مردم رواج نداشته باشد.
موانع کشاورزی ارگانیک در ایران چیست؟
با وجود مزایای فراوان، راه‌اندازی کشاورزی ارگانیک در بین کشاورزان با موانع فراوانی مواجه است. از دیدگاه تولیدکنندگان محصولات ارگانیک موانعی مانند: مسائل مالی، قانونی و اداری، زیربنایی و حمایتی، آموزشی، نگرشی و فرهنگی، بازار و محیط کار و موانع مرتبط با تولید و… وجود دارد.
شاید بتوان گفت یکی از دلایل عمده عملی و اجرا نشدن برنامه‌های ارتقای بهره‌وری در جامعه‌ی کشاورزی کشور به‌خصوص در بخش کشاورزی ارگانیک، فقدان ساختار تشکیلاتی با بهره‌وری و کارآیی بالا در دستگاه‌ها و نبود متولیان مشخص در یک نظام اجرایی است.
برای رفع مشکلات موجود در زمینه‌ي تجارت محصولات ارگانیک نیز لازم است استانداردها و ضوابط صدور گواهی، تدوین و به اجرا در آید. آموزش مروجین کشاورزی برای اشاعه‌ی کشاورزی ارگانیک و نیز ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی هم ضروری است. مراکز تحقیقاتی می‌بایست برای حل مسائل فنی، اقتصادی و اجتماعی این راهکار نوین و اطمینان بخش، تلاش افزون‌تری به عمل آورند.
برخی دیگر از موانع و مشکلات توسعه‌ی کشت محصولات ارگانیک از دیدگاه کشاورزان تولید کننده عبارت است از: ضعف دانش و آگاهی کشاورزان، مسائل فنی و مدیریتی زمین و مسائل حمایتی در خصوص نهاده‌های تولید این محصولات.
جمع‌بندی
امروزه رویکرد جهانی به سمت تولید محصولات سالم و ارگانیک است. محصولات ارگانیک ماحصل به‌کارگیری استانداردهای زیست‌محیطی هستند که مهمترین هدف آن حفظ و پایداری خاک و ارزش‌های اکوسیستمی است.
کشاورزی پایدار از ارکان مهم دسترسی به امنیت غذایی و حفظ آن با تکیه بر حفظ پایداری محیط‌زیست و سلامت آن است که کشت ارگانیک یکی از راه‌های رسیدن به این هدف است. همچنین مزایایی چون هزینه‌‌ی پایین‌تر تولید نسبت به کشت معمولی، سلامت و امنیت غذایی مصرف‌کنندگان، حفاظت از منابع آب و خاک و افزایش بهره‌وری با استفاده از روش‌های کشت مخلوط را همراه دارد.
